विपश्यना ध्यान

विपश्यना ध्यान प्राचीन बौद्ध ध्यान प्रविधि हो, जसले वस्तुहरूलाई तिनीहरू जस्तो छ, ठीक त्यसरी नै अवलोकन गर्न सिकाउँछ। "विपश्यना" शब्दको अर्थ "विशेष रूपमा देख्नु" अथवा "दृष्टिकोणको स्पष्टता" हो। यसको उद्देश्य वास्तविकताको साक्षात्कार गर्न र मनको अशुद्धता हटाई पूर्ण शुद्धता, अर्थात् निर्वाण प्राप्त गर्नु हो। विपश्यना ध्यान गौतम बुद्धले दिएको ध्यान विधि मानिन्छ, र यसलाई दुःखबाट मुक्तिको मार्ग मानिन्छ।

किन गर्ने?

१. दुःखको कारण पत्ता लगाउने: विपश्यना ध्यानले हामीलाई हाम्रो दुःख, तनाव, र समस्याहरूको जरा के हो भनेर बुझ्न मद्दत गर्छ।

२. चित्तको शुद्धि: मनको अशुद्धता, लोभ, द्वेष, र अज्ञानता जस्ता नकारात्मकताहरूलाई पन्छाउन सहयोग गर्छ।

३. मनोवैज्ञानिक र भावनात्मक स्वास्थ्य: ध्यान गर्दा मन शान्त हुन्छ, जसले तनाव, चिन्ता र मानसिक असन्तुलन कम गर्न मद्दत गर्दछ।

४. आध्यात्मिक उन्नति: यो अभ्यासले व्यक्ति आफ्नै अस्तित्व र संसारलाई गहिरो रूपमा बुझ्न मद्दत गर्छ, जसबाट मोक्षको मार्ग खुल्छ।

कसरी गर्ने?

विपश्यना ध्यान दुई प्रमुख चरणहरूमा गरिन्छ:

१. आनापान सति (श्वासको सजगता):

ध्यानको प्रारम्भिक चरणमा, साधक आफ्नो श्वासप्रश्वासमा पूर्ण ध्यान दिन्छ। यो सजगता (सति) अभ्यास हो, जहाँ श्वास भित्र र बाहिर जाने प्रक्रियामा अवलोकन गरिन्छ।

श्वासलाई नियन्त्रण गर्ने होइन, केवल सजग भएर श्वास लिँदा र छोड्दा मनमा आउने कुनै पनि विचार वा भावना बिना सजग रहनु हो।

२. विपश्यना (सजगता र निरीक्षण):

एक पटक साधकले आफ्नो श्वासप्रश्वासमा ध्यान केन्द्रित गर्न सक्षम भएपछि, शरीरका विभिन्न भागहरूमा संवेदनाहरूको सजग अवलोकन गर्न थालिन्छ।

यहाँ हामी शरीरको प्रत्येक भागमा आएका सुखद, दुःखद, तटस्थ, चिसो, तातो आदि संवेदनाहरूको निरीक्षण गर्छौं। यी सबै परिवर्तनशील र क्षणिक (अनित्य) हुन्छन्, जसलाई बुझ्न र मनमा कुनै प्रतिक्रिया नगरी अवलोकन गर्नु नै विपश्यना हो।

यो अभ्यासले मनलाई वस्तुगत बनाउन र अनुभवहरूलाई अज्ञानताको पर्दाबाट देख्न नदिन सिकाउँछ।

कुन बेला गर्ने?

बिहानपख: शान्त वातावरणमा अभ्यास गर्न उपयुक्त समय हो, जब मन स्पष्ट र एकाग्र हुन्छ।

राति सुत्नुअघि: यसले दिनभरको तनावलाई कम गर्न र शान्त निद्रामा मद्दत गर्छ।

विशेष ध्यान सत्रहरूमा: धेरैजसो विपश्यना ध्यान सत्रहरू १० दिनको लामो अवधिमा गरिन्छ। यो अवधिमा साधकले गहिरो ध्यान अभ्यास गरेर चित्तको गहिराइमा पुग्न सक्छ।

ध्यान गर्ने तरिका:

१. सही आसनमा बस्ने: ध्यान गर्दा साधकले आरामदायक आसनमा बस्नुपर्छ। ध्यानको समयमा शरीर स्थिर राख्न प्रयास गरिन्छ।

२. श्वासप्रश्वासको अवलोकन गर्ने: पहिलो चरणमा, श्वासलाई निरीक्षण गर्दै ध्यानमा प्रवेश गरिन्छ। श्वासको लयलाई बिना हस्तक्षेप सजग भएर अनुभव गरिन्छ।

३. संवेदनाहरूको अवलोकन गर्ने: जब मन स्थिर हुन्छ, शरीरमा उत्पन्न भएका संवेदनाहरूको सजग रूपमा अवलोकन गरिन्छ। सुखद, दुःखद वा तटस्थ संवेदनाहरूलाई प्रतिक्रिया नगरीकन तिनीहरूको निरीक्षण गरिन्छ।

४. निर्णय नगर्ने र प्रतिक्रिया नजनाउने: ध्यानको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा हो—आफ्नो अनुभवहरूलाई प्रतिक्रिया नगर्नु। चाहे ती सुखद हुन् या दुःखद, तिनलाई तटस्थ रूपमा अवलोकन गर्नुपर्छ।

५. अनित्यता बुझ्ने: प्रत्येक संवेदना क्षणिक हुन्छ। विपश्यना अभ्यासको मुख्य उद्देश्य यो हो कि सबै अनुभवहरू परिवर्तनशील छन् (अनित्य), र तिनलाई स्थायी रूपमा नसम्झनु।

विपश्यना ध्यानले नियमित अभ्यासमा मानसिक शुद्धता, आत्म-समझ, र जीवनमा गहिरो शान्ति र सन्तुलन ल्याउन मद्दत गर्छ।